Марс четвертая планета от Солнца и последняя из планет земной группы. Марс назван в честь мифологической фигуры — римского бога войны. Марс иногда называют Красной планетой, В течение всего девятнадцатого века считалось, что на Марсе существует жизнь.
Последующие планетарные миссии были посвищены поиску хоть какой-либо формы жизни на Марсе.. По своему составу атмосфера Марса очень похожа на атмосферу Венеры. Кроме того Марс обладает очень разреженной атмосферой,
На поверхности Марса находится самый большой из известных на сегодняшний день вулканов — Olympus Mons (Гора Олимп) и самый крупный из известных каньонов – Mariner (долина Маринер). В Солнечной системе пока не найдено ничего более грандиозного.
Իմ Հայրենիքը <<դարերից եկած, դարեր վաստակած, դարերի երկիր…>>՚Հայաստանն է, իմ Հայրենիքը Արարատ լեռն է, իմ Հայրենիքը Նարեկացին է ու Քուչակը, իմ Հայրենիքը Շիրակացին է ու Հերացին , իմ Հայրենիքը Թումանյանն է, Իսահակյանն է, Թամանյանն է ու Սպեդիարյանը, իմ Հայրենիքը Խաչատրյանն է ու Բաբաջանյանը, Չարենցն է ու Սևակը,…
Ինչպես գրում է մեծն Սահյանը՝
Հայաստան ասելիս այտերս այրվում են,
Հայաստան ասելիս ծնկներս ծալվում են,
Չգիտեմ ինչու է այդպես:
Հայաստան ասելիս շրթունքս ճաքում է,
Հայաստան ասելիս հասակս ծաղկում է,
Չգիտեմ ինչու է այդպես:
Հայաստան ասելիս աչքերս լցվում են,
Հայաստան ասելիս թևերս բացվում են,
Չգիտեմ ինչու է այդպես:
Հայաստան ասելիս աշխարհը իմ տունն է,
Հայաստան ասելիս էլ մահը ո՞ւմ շունն է…
Կմնամ, կլինեմ այսպես:
Հայաստանում է գտնվում սուրբ Արարատ լեռը,համաձայն լեգենդի, Արարատ լեռան վրա է գտնվում Նոյան տապանը:
Հայաստան երկիրս թանկ է ինձ համար: Աշխարհում չկա մեկ հայ, որ չսիրի, որ չհպարտանա իր արմատներով:
Յուրաքանչյուրիս համար Հայրենիքը սկսվում է ընտանիքից, և յուրաքանչյուրիս պարտքն է լավ սովորել՝ դառնալ պիտանի և արժանի հայ, քո երկրի համար:
Իմ Հայրենիքը Մոնթեն է, Դուշման Վարդանն է, Ռոբերտ Աբաջյանն է, իմ Հայրենիքը Տիգրան Աբգարյան է, իմ Հայրենիքը Աշոտ Շահբազյանն է, իմ Հայրենիքը Արմենակ Ուրֆանյանն է, իմ Հայրենիքը Ադամ Սահակյանն է, իմ Հայրենիքը Քյարամ Սլոյանն է , իմ Հայրենիքը բոլոր նրանք են, ովքեր վերջին պատերազմում ամենաթանկը՝ իրենց կյանքը տվեցին հանուն Հայրենիքի:
Once upon a time there was a big father elephant who lived at Whipsnade Zoo with a mother elephant and their little elephant, whose name was Yalmar. Father elephant was very, very big. Mother elephant was quite big. And even Yalmar wasn’t very little. Elephants aren’t! One day they saw the father elephant standing on his head. “Whatever are you doing?” said the mother elephant. “I’m trying to remember something,” said the father elephant. “What are you trying to remember?” “If I knew that,” said the father elephant, “I wouldn’t be trying to remember it,my dear, would I!” And he walked off. “Now, run along, Yalmar,” said the mother elephant, “and see if you can find what your father’s forgotten.” Yalmar ambled off by himself. After a while he climbed a little hill by a bamboo wood and sat down and watched the clouds chasing each other across the sky. Presently he heard the sound of crying. He couldn’t see anything but the crying seemed to come from quite near. So he said, “Please don’t cry. I’ll help you.” The crying stopped. “Who are you?” said Yalmar. “I can’t see you.” ‘I’m a lost birthday,” said a voice, “and I don’t know who I belong to.” “Oh dear!” said Yalmar. “That is sad. And is there a birthday cake, too?” “Of course I There’s always birthday cake on birthdays,” said the lost birthday. “This one’s got six candles. Someone’s six today.” “How nice to be six!” thought Yalmar. “That’s a very nice age. Almost as nice as being seven. Five is nice, too, and so is four. And as for eight, well, when you’re eight you’re nearly half-way to being grown up. Still, I think I’d like being six best.
I’m terribly sorry, though, that I can’t help you. I don’t know who’s forgotten a birthday.” Yalmar started off home. When he got there his father had stopped standing on his head and was eating some hay. “I remembered!” he said. “I knew it was yesterday or tomorrow or perhaps today. And it is…” “It is what?” asked Yalmar. “Your birthday!” said his mother, coming in. “You’re six today.” Yalmar was excited. He trundled off as quickly as he could to the little hill by the bamboo wood. “Hello!” he called out. “You’re my birthday. I’m six today.”
“Hooray!” said the birthday. “Hooray, hooray, hooray!” That afternoon at teatime, Yalmar had a birthday cake with six candles and he curled his trunk round and blew all the candles out at once. “It is fun!” he thought. “I like being six.”
Հին հայերի նավասարդյան Ամանորը նշվել է օգոստոսի 11-ին: Այն XII դարում ընդունել է տոմարագետ Հովհ. Սարկավագը: Հայկական ավանդական Ամանորը յոթնօրյա բացօթյա տոնակատարությամբ նշվել է Նպատ լեռան ստորոտում` արքունիքի, աշխարհազորի ներկայությամբ: Տոնի գլխավոր ծիսական արարողությունը լեռան գագաթին մեկամյա կենդանու զոհաբերությունն էր (հիմնականում՝ եղջերու) եւ ծիսական կերակուր եփելը (զոհաբերած կենդանու մսով հարիսա): Հեթանոս հայերի ամանորյա այս տոնակատարությունը շարունակվել է նաեւ քրիստոնեության վաղ շրջանում: Բուլղարիայում ավանդույթի համաձայն` Նոր տարին դիմավորում են տանը: Տոնակատարության սկզբում տան կրտսերը կանգնում է տոնածառի մոտ եւ երգում, իսկ մեծահասակները նրան նվերներ են մատուցում: Սակայն ամենահետաքրքիրը սկսվում է ժամը 00:00-ին հնչող ղողանջներից հետո, երբ տանտիրուհին սկսում է կտրատել ամանորյա անակնկալ-կարկանդակը: Եթե մեկին կարկանդակի միջից բաժին է հասնում մետաղադրամ, դա նշանակում է, որ այն կբերի հարստություն, իսկ չամուսնացածներին բաժին ընկած վարդի ճյուղը` սեր:Դանիացիները կեսգիշերին սեղանին են դնում բրնձե քաղցր շիլա, որի առանձնահատկությունն այն է, որ այնտեղ թաքցված է ընկույզ կամ նուշ: Այս ավանդույթը հատկապես դուր է գալիս չամուսնացած աղջիները:Մեծ Բրիտանիայում նվերները պատվիրում են «Father Christmas»-ին (բառացի նշանակում է Ծննդյան Հայր): Նրան գրում են նամակ՝ մանրամասն թվարկելով եւ բացատրելով, թե ինչ են ցանկանում: Նամակն այնուհետեւ գցում են բուխարիի մեջ: Ծխնելույզից դուրս եկող ծուխը ճիշտ տեղը կհասցնի ուղարկված նամակը:Իտալիայում անցնող տարվա վերջին օրը բոլոր պատուհաններից դուրս են թափում անպիտան իրերը: Իտալացիները նախընտրում են Նոր տարի մտնել ոչ միայն տան նորացված հարդարանքով, այլեւ նոր հագուկապով: Սակայն իտալական հին ավանդույթն այլ է. դեկտեմբերի 31-ին տղամարդիկ եւ կանայք հարազատներին նվիրում են կարմիր գույնի ներքնազգեստ: Հենց այդ գույնն է խորհրդանշում նորությունը: Իսկ փոքրիկ իտալացիները նվերներ են սպասում Ձմեռ Պապի կնոջից` Լա Բեֆանայից:Գերմանիայում Սուրբ Ծնունդը ընտանեկան տոն է: Բոլորը պետք է հավաքվեն տոնական սեղանի շուրջը: Այդ օրը տեղի ունեցող նվերների փոխանակման արարողությունը կոչվում է Բեշերունգ: Ամանորի ճաշկերույթի ամենակարեւոր մասը կոչվում է «der Lebekuchen»՝ մեղրաբլիթ-քաղցրաբլիթ: Հյուսիսային Հնդկաստանի բնակիչները Ամանորին գերադասում են հագուստը զարդարել վարդագույն, կարմիր, մանուշակագույն կամ սպիտակ ծաղիկներով: Հնդիկ մայրերը քաղցրավենիքները, ծաղիկները եւ փոքրիկ նվերները դնում են առանձին սկուտեղի վրա, իսկ առավոտյան երեխաները աչքերը փակում են եւ սպասում, որ իրենց մոտեցնեն սկուտեղին` նվերը ստանալու համար: Ճապոնիայում, ըստ ավանդույթի, Ամանորից առաջ միմյանց նվիրում են բացիկներ այն կենդանու պատկերով, որի տարին է լինելու: Սակայն ճապոնական տան հիմնական զարդարանքը «կադոմացու»-ն է (ելքի մոտի սոճի): «Կադոմացու»-ն յուրօրինակ ողջույն է Նոր տարվա սրբին: Սովորաբար այն պատրաստում են սոճուց, բամբուկից եւ բրնձի հյուսված ցողուններից: Ծննդյան օրերին Չինաստանում հայտնվածներն առաջին հերթին նկատում են Լույսի ծառեր: Դա տոնածառի նախատիպն է: Լույսի ծառերը զարդարվում են արեւելյան ճոխությամբ, վառ լապտերիկներով, ծաղիկներով եւ ծաղկաշղթաներով: Նույն ձեւով զարդարվում են նաեւ տները: Տոնի նախօրեին փոքրիկ չինացիները տան պատերին կախում են գուլպաներ, որտեղ Դուն Չե Լաո Ռենը` Ծննդյան Պապիկը, դնում է իր նվերները: Ֆինլանդիայում տոնական ճաշկերույթի պարտադիր ադրիչներից է սալորի կիսելը եւ բրնձի շիլան: Իսկ Ծննդյան տոնի գլխավոր դերակատարներից է «Joulupukki»-ն: Ֆիններն այդպես են կոչում Ձմեռ Պապին: Նախկինում նա բացի նվերներից իր հետ բերում էր նաեւ ճիպոտներ, իսկ իր այցը սկսում էր հետեւյալ խոսքերով`«ՙԿա՞ն, արդյոք, այս տանը խելոք երեխաներ»: Այսօր դաստիարակության գործոնը գրեթե վերացել է եւ բոլոր երեխաները ստանում են նվերներ: Ամերիկայում ուշադրություն է դարձվում ոչ միայն նվերին, այլ փաթեթավորմանը: Ծննդյան տոնի օրը բոլորը կարող են ժամերով եւ մեծ ուրախությամբ բացել նվերը, որը կաղամբի նման փաթաթված է բազմաթիվ թղթերի մեջ:Ֆրանսիայում մարդիկ կարող են նվիրել միմյանց ամեն ինչ` չնայած կան որոշակի կանոններ: Օրինակ՝ օծանելիք կարող է նվիրել միայն ամուսինը իր տիկնոջը: Այլ տղամարդուց նմանատիպ նվերը համարվում է «կանոններից դուրս»:Էստոնիայում, ինչպես նաեւ Ավստրիայում եւ Շոտլանդիայում, նոր տարում երջանկություն կբերի փողոցում հանդիպած ծխնելույզ մաքրողը, որը պարտադիր ձեռքին պետք է ունենա աշխատանքի համար անհրաժեշտ իրերը: Շոտլանդիայում նաեւ Ամանորի գիշերը գնում են հարեւան-բարեկամների տուն՝ նախապես վերցնելով մի կտոր քաղցրաբլիթ, մեկ գավաթ գինի եւ մի փոքրիկ կտոր ածուխ: Շոտլանդացիների տեսանկյունից դա ամենալավ ձեւն է ամբողջ տարվա համար ապահովելու սննդամթերք, խմիչք եւ տաքություն: Շվեդներն ավանդաբար միմյանց նվիրում են մոմեր: Այդ նվերը պայմանավորված է նրանով, որ ձմռանը բեւեռային շրջանում շուտ է մթնում, իսկ լույսը ընկերության, բարյացակամության եւ ուրախության խորհրդանիշն է: Շվեդական տներում Ամանորի տոնակատարությունը սկսվում է նրանից, որ հայրիկները տնից դուրս են բերում աղբը, իսկ վերադառնում են Յուլ Տոմտենի` Ձմեռ Պապի կերպարանքով: Երբ ժամացույցը սկսում է ազդարարել կեսգիշերը, բոլորը սկսում են շվիներով աղմկել, իսկ Յուլ Տոմտենը` նվերներ բաժանել: Այդպիսի աղմուկ-աղաղակի պայմաններում է Նոր տարին մուտք գործումՇվեդիա: Հրեաների Նոր տարին կոչվում է Ռոն Աշանա: Հրեական տարվա վերջին ամսում առավոտյան աղոթքում կարդում են «Սլիխոթ»՝ հատուկ աղոթք, որում ասվում է գործած մեղքերի մասին եւ խնդրում են Աստծուն ներել դրանք: Սակայն Ամանորի դիմավորումը ուրախ տան է: Ռոն Աշանային հրեաների սեղանին միշտ պետք է լինի մեղր եւ խնձոր: Խնձորի կտորները թաթախում են մեղրի մեջ եւ ուտում: Տոնի նախօրեին Իսպանիայում ցանկացած տեղ գնալիս պայուսակի մեջ պետք է լինի մի քիչ նուգա եւ շամպայն: Նոր տարին իսպանացիների համար հանրային տոն է եւ հենց այդ տոնական գիշերը բոլորը շտապում են կենտրոնական հրապարակ` այնտեղի մեծ տոնածառի մոտ Ամանորը դիմավորելու, խաղող ուտելու: Ժամացույցի ղողանջների ընթացքում հրապարակում հավաքվածները փորձում են հասցնել ուտել խաղողի 12 հատիկ, որից յուրաքանչյուրը խորհրդանշում է տարվա ամիսը. եթե հասցնում են ուտել բոլոր 12-ը, ապա դրանով գրեթե «երաշխավորվում» է բաղձալի երազանքի կատարումը: Ի դեպ, այս ավանդույթը տարածվում է նաեւ նրանց վրա, ով Նոր տարին դիմավորում է տանը: Խաղողի հատիկները դրվում են բոլոր ափսեների մեջ: Եվրոպացիները եւս Նոր տարին դիմավորում են դեկտեմբերի 31 -ին, սակայն նրանց համար գլխավոր տոնը Սուրբ Ծնունդն է:Անգլիայի բնակիչները կեսգիշերին` ժամացույցի վերջին զարկերի հետ, բացում են տան ետևի կողմի դռները` հին տարին դուրս բերելու համար, եւ բացում են մուտքի դուռը` նոր տարին ներս թողնելու համար: Երեխաները քնելուց առաջ Սանտա Կլաուսի նվերների համար ափսե են դնում, իսկ կոշիկի մեջ խոտ` նրա ավանակի համար:Ի դեպ, հենց Անգլիայում է ծնվել բացիկներ փոխանակելու ավանդույթը: Առաջին ամանորյա բացիկը տպագրվել է Լոնդոնում` 1843 թ-ին:Գերմանիան իր յուրահատուկ ավանդույթը ունի. հենց որ սլաքները սկսում են կեսգիշերն ազդարարել, տարբեր տարիքի մարդիկ բարձրանում են սեղանների, աթոռների, բազկաթոռների վրա եւ ուրախ բացականչություններով, ժամացույցի վերջին զարկի հետ «ցատկում» Նոր տարի:Իտալիայում ամանորյա հետաքրքիր սովորույթի մասին գիտեն բոլորը. հին տարվա վերջին րոպեներին նրանք դուրս են նետում հին իրերը: Համարվում է, որ եթե հին իրերը դուրս նետվեն, նոր տարին նորերը ձեռք բերելու հնարավորություն կընձեռի:Իսպանիայում Նոր տարվա գիշերը, ժամացույցի զարկերի հետ պետք է հասցնել ուտել խաղողի 12 հատիկ:Կոլումբիայում Նոր տարին վերածվում է վառ ու անսովոր կառնավալի: Դեկտեմբերի 31-ին տեղի է ունենում տոնական շքերթ: Ձմեռ պապին Կոլումբիայում, ինչպես նաեւ Լատինական Ամերիկայի բոլոր երկրներում, անվանում են Պապա Պասկուալե:Բրազիլիայում եւս Նոր տարին նշում են նույնքան վառ, ինչպես Կոլումբիայում: Ռիո դե Ժանեյրոյի բոլոր բնակիչները հավաքվում են Կոպակոբանա հայտնի լողափում: Այդ երկրում նոր տարվա հիմնական գործող անձը պտղաբերության աստված Եմանջան է:Կուբայում Նոր տարվա նախօրեին բնակիչները տան ամանեղենը լցնում են ջրով, իսկ կեսգիշերին դուրս թափում պատուհանից: Այդպիսով` Նոր Տարվան նրանք ցանականում են լուսավոր եւ մաքուր ճանապարհ:Չինաստանում Նոր տարին լապտերների տոն է: Այն նշվում է Լուսնային օրացույցի տասնհինգերորդ օրը:Հնդկաստանում Նոր տարին նշելու համար 8 ամսաթիվ կա, քանի որ այդ երկրում տարբեր մշակույթներ են խաչվում: Հնդկաստանի հարավում Նոր տարին նշվում է մարտին, հյուսիսում` ապրիլին, Քերալ նահանգամ` հուլիսին կամ օգոստոսին:
Կաղանդ պապ
Կաղանդ պապ, հայկական Ամանորի խորհուրդները կրող և տարածող անձի կերպարը-հայերեն Մեծ Պապուկ կամ նորաձև Ձմեռ պապի-ն է։ Կաղանդ կամ Կախանդ բառերը ոչ մի կապ չունեն հայերեն «կախել» բառի հետ: Կաղանդ բառը լատիներեն «calenda-ամսագլուխ» -ն է:Կաղանդ պապը (Ձմեռ պապ) ազգային արժեքները, ծիսական համակարգը պահպանող ու սերունդներին փոխանցող կերպար է։ Նրան ընկերակցում են խլվլիկներն ու արալեզները՝ Արեգ, Անտես, Անի և Երա, Փուշ, Իմաստուն, Եղեգ, Ճտպտիկ, Փառփառ, Ասպետ Չարմազան, Հազարան։ Փոքրիկներին խլվլիկի հետ այցելած Կաղանդ պապը (Ձմեռ պապ) ոչ թե նվերներ, այլ Ամանորի յոթ խորհուրդ է տվել՝ փոխադարձ հարգանք, խաղաղություն, ազնվություն, իմաստություն, աշխատասիրություն, համեստություն և գոհունակություն։Հայաստանում Կաղանդ պապի (Ձմեռ պապ) նոր կերպարի վերհանման և նոր հեքիաթի ստեղծման նախաձեռնությունը պատկանում ԴԻՄ ՔՈՄՈՒՆԻՔԵՅՇՈՆ ընկերությանը՝ ներշնչված լեգենդով և ավանդույթների մասին պատումներով:
Սկզբունքների տարբերությունը
Փետրվարի 13-ի լույս 14-ի գիշերը Չինաստանը նշում է ամենասիրված տոնը` լուսնային օրացույցով Ամանորը, կամ Գարնան տոնը: Չինական Ամանորից սկսվում է նաև վագրի տարին, որը ուժի և անվախության խորհրդանիշն է:Պաշտոնապես ամանորյա տոները տևում են մեկ շաբաթ` մինչև փետրվարի 19-ը: Նոր տարվա նախաշեմին անելիքները շատ են: Նախ պետք է տունը մի լավ հավաքել, դեն նետել ողջ աղբը, կտրել եղունգներն ու մազերը: Բանն այն է, որ այս ամենն արգելվում են տոնի առաջին օրերին: Համարվում է, որ այդ շրջանում աղբ նետելը փողի կորուստ է, իսկ մկրատ գործածելը անվերջանալի վեճեր ու բախումներ կբերի:Ընտանիքի բոլոր անդամները մասնակցում են տան զարդարման աշխատանքներին: Առաջին զարդարանքը «ֆու»` երջանկություն հիերոգլիֆն է, որը կախում են մուտքի դռնից, ընդ որում, այն կախում են գլխից վար: Բանն այն է, որ չինական «երջանկությունը շրջվել է» խոսքը «երջանկությունը եկավ» բառակապակցության հոմանիշն է: Պատուհաններին ու պատերին փակցնում են այդ տարին խորհրդանշող կենդանու նկարները` կարմիր թղթերով զարդարված:Իսկ ահա հայաստանում ամանորը նշում են դեկտեմբերի 31 սեղան միշտ պիտի լինի առատ ու բայի այդ էլ Ամանորը հայերի ամենասիրելի տոներից մեկն է: Հայերը Ամանորին պատրաստվում են մոտավորապես մեկ ամիս առաջ: Այս օրերին բոլորը շտապում են գնումների, որպեսզի հասնեն պատրաստել հայկական խոհանոցի ավանդական ուտեստները: Երբ հնչում են Նոր տարին ավետող զանգերը, մարդիկ ողջունում, շնորհավորում են միմյանց: Օջախի մեծը բարձրացնում է գավաթը, օրհնում բոլորին և ցանկանում աշխարհին խաղաղություն, գործերին հաջողություն, առողջություն, անսահման երջանկություն:Ժողովրդի մոտ տարածված է այն հավատալիքը, ինչպես սկսես Նոր տարին, այնպես կանցնի ամբողջ տարին: Ամանորին մարդիկ այցելում են միմյանց, նվերներ փոխանակում: Նոր տարվան հատկապես անհամբերությամբ են սպասում փոքրիկները: Նրանք դեռ շաբաթներ առաջ Ձմեռ Պապիկին նամակ են գրում` ցանկանալով նվեր ստանալ այս կամ այն խաղալիքը:
<< Տոնի պատմությունը>>
Պարզվում է՝ Ամանորը գոյություն ունեցող բոլոր տոներից ամենահինն է: Հին եգիպտական բուրգերի պեղումների ժամանակ հնէաբանները գտել են մի տարա, որի վրա գրված էր. «Նոր տարվա սկիզբը»: Հին Եգիպտոսում Նոր տարին տոնում էին այն ժամանակ, երբ Նեղոս գետն էր վարարում (մոտավորապես սեպտեմբերի վերջերին): Նրանց համար Նեղոսի վարարումը կարեւոր իրադարձություն էր, քանի որ միայն դրա շնորհիվ էր, որ չոր անապատում հացահատիկ էր աճում: Նոր տարվա տոնակատարության ժամանակ հին եգիպտացիներն Ամոն աստծու, նրա կնոջ եւ որդու արձանները դնում էին նավակի մեջ, որը մեկ ամիս լողում էր Նեղոսի ջրերում եւ ուղեկցվում երգերով, պարերով ու խնջույքներով: Մեկ ամիս անց արձանները տաճար էին վերադարձվում: Հին հռոմեացիները դեռեւս մեր թվարկությունից առաջ են սկսել Նոր տարվա առթիվ նվերներ ընծայել միմյանց ու զվարճանալ ողջ ամանորի գիշերը՝ իրար մաղթելով երջանկություն, հաջողություն, բարեկեցություն: Երկար տարիներ հռոմեացիները Ամանորը տոնում էին մարտի սկզբին, մինչեւ որ Հուլիոս Կեսարը ներմուծեց նոր օրացույց, որն այժմ էլ կոչվում է հուլիոսյան օրացույց: Ըստ այդմ, Նոր տարին դիմավորելու օրը դարձավ հունվարի առաջին օրը: Ասենք նաեւ, հունվար ամիսն իր անվանումն ստացել է հռոմեական Յանուս (Երկդեմ) աստծու անունից: Յանուսի մի դեմքը, իբր, ուղղված էր դեպի հետ՝ անցած տարին, իսկ մյուս դեմքը՝ դեպի առաջ, ապագան: Տոնակատարության ժամանակ մարդիկ իրար ընծայում էին նվերներ եւ երկդեմ Յանուսի պատկերով դրամներ: Ստրուկներն ու նրանց տերերն ուտում ու զվարճանում էին միասին: Բոլոր հռոմեացիները նվերներ էին պատրաստում նաեւ կայսեր համար: Սկզբում դա կամավոր հիմունքներով էր, սակայն ժամանակի ընթացքում կայսրերը սկսեցին պահանջել, որ իրենց ամանորի նվերներ մատուցեն: Ասում են, թե Հուլիոս Կեսարն Ամանորի գիշերն ազատ է արձակել իր ստրուկներից մեկին՝ այն բանի համար, որ վերջինս նրան մաղթել է գալիք տարում ապրել ավելի երկար, քան նախորդում: Հռոմեական կայսր Կալիգուլան Նոր տարվա առաջին օրը դուրս էր գալիս ապարանքի առջեւ գտնվող հրապարակ եւ նվերներ ընդունում իր ենթականերից՝ գրառելով, թե ով ինչ եւ ինչքան է տվել: Հին Բաբելոնում Ամանորը տոնում էին գարնանը: Տոնակատարության ժամանակ կայսրը մի քանի օրով լքում էր քաղաքը: Քանի դեռ նա բացակայում էր, մարդիկ զվարճանում էին, ինչպես հարկն է: Մի քանի օր անց կայսրն ու նրա շքախումբը՝ տոնական հագուստներ հագած, հանդիսավոր կերպով վերադառնում էՄՁ, իսկ ժողովուրդն անցնում էր իր առօրյա աշխատանքին: Այդպես մարդիկ ամեն տարի վերսկսում էին իրենց «նոր կյանքը»: Վաղ անցյալում Նոր տարին՝ որպես կանոն, կապում էին գարնան հետ, քանի որ այն բնության զարթոնքն էր եւ նոր բերքի սպասումի սկիզբը: Դա էր պատճառը, որ Ռուսաստանում այն տոնում էին մարտի 1-ին: 14-րդ դարում Մոսկվայի եկեղեցական միությունը՝ հունական օրացույցին համապատասխան, Նոր տարվա սկիզբ սահմանեց սեպտեմբերի 1-ը: Եվ միայն 1699 թվին Պյոտր Առաջինը՝ վերադառնալով Եվրոպայից, հատուկ հրաման արձակեց. «այսուհետեւ տարիները հաշվարկել հունվարի 1-ից»: Տոնածառի պատմությունը- Եվրոպայում տոնածառը անմիջական նախնի ունի: Դա փայտե բուրգն է՝ զարդարված բուսականությամբ եւ այլ պաճուճանքներով: Բրգի հարթակների վրա մարդիկ դասավորում էին նվերներ ու քաղցրավենիք: Մինչեւ տոնածառի հայտնությունը՝ նման բուրգը Գերմանիայում եւ Հյուսիսային Եվրոպայում համարվում էր Ծննդյան տոների գլխավոր խորհրդանիշն ու զարդարանքը: Տոնածառի մասին առաջին գրավոր հիշեցումը 16-րդ դարում էր. 1561 թ. գրառված գերմանական աղբյուրներում ասվում է, որ Ծննդյան տոների ժամանակ տանը պետք է լինի ոչ ավելի, քան մեկ տոնածառ: 17-րդ դարում տոնածառն արդեն Ծննդյան տոների համատարած ատրիբուտն էր Գերմանիայում եւ սկանդինավյան երկրներում: Ամերիկա ներմուծվել է գերմանացիների ու անկախության համար մղվող պատերազմին մասնակցող վարձու զինվորների կողմից: 16-րդ դարում Գերմանիայում տոնածառը զարդարում էին տարբեր արձանիկներով, գունավոր թղթերից կտրտված ծաղիկներով, խնձորներով, վաֆլիներով, քաղցրավենիքով եւ այլն: Ընդհանրապես, տոնածառը զարդարելու ավանդույթը կապված է խնձորներով ծանրաբեռնված դրախտային ծառի պատմության հետ: Բողոքական երկրներում տոնածառի հաջողությունները կապված են նաեւ այն պատմության հետ, թե առաջին անգամ Մարտին Լյութերն է մտահղացել մոմեր վառել տոնածառի վրա: Իսկ դրանք էլեկտրական լույսերով փոխարինելու գաղափարը պատկանում է անգլիացի հեռախոսավար Ռալֆ Մորիսին: Ընդ որում, փողոցներում առաջին անգամ տոնածառեր զարդարվել են Ֆինլանդիայում՝ 1906 թվականին: Քանի որ առաջին տոնածառերը զարդարված են եղել կենդանի ծաղիկներով եւ մրգերով, իսկ հետո՝ նաեւ քաղցրավենիքով, ընկույզներով ու մոմերով, բնականաբար, դա բավականին ծանր էր սովորական ծառի համար: Այդ իսկ պատճառով գերմանացի ապակեգործները սկսեցին արտադրել ապակյա խաղալիքներ՝ որոնք փոխարինելու եկան տոնածառի բնական զարդարանքներին:
Հայերն այդ տոնը նշում են անհիշելի ժամանակներից սկսած։ Մեր հները Ամանորն անվանել են նաև այլ անուններով. Նավասարդ, Տարեմուտ, Տարեգլուխ, Կաղանդ, Լոլե, Նոր տարի։ Հազարամյակների ընթացքում տոնը նշելու ժամանակը փոփոխվել, հետ ու առաջ է ընկել։ Խոր անցյալում հայոց նախնիները Ամանորը տոնել են գարնան զարթոնքին Արեգ ամսին մարտի 21-ի գիշերահավասարի օրը։ Դա պատահական ընտրություն չէր. հայը նոր տարվա հաջողությունն ու բերքառատ լինելը կապել է գարնան զարթոնքի հետ, հնագույն ժամանակներից արեգակնատենչիկ կոչվող հայերն Ամանորը նշել են հենց Արեգ ամսի Արեգ օրը։Տոմարական փոփոխությունների հետևանքով հայոց Նոր տարին տեղափոխվել է Նավասարդի 1-ը, այսինքն օգոստոսի 11-ը։ Պահպանվել ու մեզ է հասել Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու կողմից գրի առնված չափածո այն պատկերը, որն Ամանորին նվիրված ամենահին ստեղծագործությունն է հայ գրականության մեջ.
Նորտարին ծնողների
տատիկ պապիկների
ժամանակաշրջանում
Անցյալում մեծաթիվ ուխտավորներ էին հավաքվում հատկապես Բագրևանդ գավառի Բագավան ավանում, ուր տոնը նշելու էր գնում հայոց արքունիքն ու զորքը։ Քրիստոնեությունը Հայաստանում ընդունվելուց հետո նավասարդ-օգոստոս ամսին նշվող այս տոնը պաշտոնապես փոխարինվեց Սուրբ Կարապետ Հովհաննուն նվիրված տոնով, հեթանոսական աստվածություններին նվիրված տաճարները քանդելու հետ վերացան Բագավանի տոնահանդեսները։
Որպես նոր տարի Նավասարդը շարունակեց նշվել, բայց արդեն նոյեմբեր ամսին, այգեկութից հետո, մասնավորապես մինչև 20-րդ դարի սկիզբը նոյեմբերի 10-ին հաջորդող կիրակի օրը այն նշվում էր Արցախում, Տավուշում, Սյունիքում և այլուր։ Հաջորդ օրը տոնական խնջույքների, կալերում խմբապարերի և երիտասարդական խաղերի, ձիարշավների օրն էր։ Այդ օրն առավոտից սկսած միջոցներ էին ձեռք առնում տարվա առատությունն ու հաջողությունը ապահովելու։ Ուշադիր հետևում էին, որ սեղանը միշտ առատ լիներ, կժերի ջուրը լրիվ չվերջանար, վստահ, որ լիքը սեղանն ու լիքը ամանները առատ ու բարեբախտ տարի կապահովեն։ Վաղ առավոտյան հոգ էին տանում նաև անասունների ու հանդերի մասին, առատ կեր տալիս անասուններին, ցորեն ու գարի շաղ տալիս դաշտերում։ Նույն ակնկալությամբ տուն մտած հյուրին դատարկ ձեռքով բաց չէին թողնում, քաղցրավենիք էին լցնում գրպանները, որևէ իր (գուլպա, գլխաշոր, թաշկինակ) նվիրում մտերիմներին։ 1080 թվականին Հովհաննես Սարկավագ Իմաստասերը հայկական տոմարի համար տարեսկիզբ է ընդունել օգոստոսի 11-ը։ 1616 թվականին Ազարիա Ջուղայեցին (1707 թվականին՝ նաև Վարդան Կարթեցին) առաջարկեց հայկական օրացույցի մի տարբերակ, ըստ որի տարեսկիզբ էր ընդունվում մարտի 21-ը։ 1758 թվականին Սիմեոն Ա Երևանցին մի նոր օրացույց կազմեց, որտեղ տարվա սկիզբ էր ընդունում հունվարի 6-ը (Քրիստոսի ծննդյան օրը)։ Գրիգորյան նոր տոմարը, որ կիրառության մեջ է մտել 1582 թվականին Հռոմի Գրիգորիս Երրորդ պապի շրջաբերականով և հաջորդել է Հուլյան (հին) տոմարին, Հայաստանում ընդունվել է 1920 թվականին, իսկ հայ առաքելական եկեղեցին այն պաշտոնապես ընդունել է 1923 թվականին։ Հայերը հունվարի 1-ը Նոր տարվա սկզբի տոն են ընդունել վերջին հարյուրամյակին։ Աշխարհի բազմաթիվ ժողովուրդների նման հայոց մեջ նույնպես Նոր տարվա տոնակատարությունը խորհրդանշում էր անցած տարվա հանրագումարը, նոր սկսվող տարվա հաջողությունների ու առատության ծիսական ապահովումը և չարիքի կանխարգելումը։Այսպես, մարդիկ աշխատում էին վերադարձնել բարոյական ու նյութական պարտքերը, լուծել-ավարտել վիճելի հարցերը, հաշտեցնել հակամարտող կողմերին և այլն։ Նոր սկսվող տարվա հաջողությունն ապահովելուն էին միտված, օրինակ, զանազան հմայական իմաստ ունեցող խմորեղենների և մթերքի որոշ տեսակների գործածությունը, ինչպիսիք էին կլոր, մեջը ծակ՝ ցորենով ու գարիով զարղարված «հացի հոր», «գարու հոր» կոչվող խմորեղենները։ Գյուղերում թխում էին կովի պտուկներ, արոր, գութան, քաղաքներում ընտանիքի եկամուտը խորհրդանշող աշխատանքային գործիքի պատկերով խմորեղեն (մկրատ, մատնոց, ուրագ, քսակ և այլն)։ Շատ տեղերում թխում էին նաև մարդակերպ ու կենդանակերպ թխվածքներ ընտանիքի անդամների թվի համեմատ և ընտանի կենդանիների տեսակներից մեկական (եզան, կովի, ոչխարի և այլն)։ Թխվելու ընթացքում ուռչելը, կուտ դառնալը կամ սմքելը համապատասխանաբար դրական կամ բացասական գուշակություն էր տվյալ տարվա համար։ Որոշ վայրերում թխում էին նաև «էգ» և «չիք» կոչվող երկու հաց, որոնցից «էգը» ողջ տարին պահում էին ալյուրի մեջ, որպեսզի ալյուրը առատանար, «չիքը» գցում էին հոսող ջուրը, որպեսզի «չարիքը» անցնող ջրի նման չքանար։ Նոր տարվա գալուստը ուղեկցվում էր «նորոգելու» գործողություններով նոր հագուստ, նոր թխած հաց, նոր բերված ջուր, նորոգված կրակարան և այլն։ Նոր տարվա սկիզբը համարվում էր դեկտեմբերի 31-ի լույս հունվարի 1-ի կեսգիշերը և այդ ակնթարթին վերագրվում էր երկնային մեծ զորություն։ Կեսգիշերին սկսվում էին ընտանիքի անդամների փոխադարձ շնորհավորանքները։ Այդ ակնթարթի երկնային զորությունը լիարժեք օգտագործելու նպատակով ջանում էին այդ պահին օրհնած ջուր բերել տուն։ Նոր տարին շնորհավորում էին հոսող ջրի մեջ հատուկ թխված հացիկներ, ցորեն-գարու հատիկներ գցելով և երգելով.
«Ինչպես են նշում Ամանորը Հայաստանում ապրող ազգային փոքրամասնություն կազմող էթնիկ խմբերը/ եզդիներ, հրեաներ, ասորիներ, մոլոկաններ….»
Եզդիներ
«Սարսալը եզդիների շրջանում նշվող Նոր Տարին է: Այն տոնում են արևելյան օրացույցի առաջին չորեքշաբթի օրը (ապրիլ)` Հուիլյան օրացույցին համապատասխան: Սարսալը հինավուրց տոն է, որը սկիզբ է առնում Միջագետքի հնագույն պաշտամունքներից, որոնց տարրերը մինչև այժմ պահպանվել են բազմաթիվ ժողովուրդների մոտ: Այս տոնը հայտնի է նաև այլ անվանումներով` Չարշամա Սոր, Աիդա Սարսալե, Սարսալա Թաուսի Մալաք, Աիդա Թաուսի Մալաք: Վերջին ժամանակներս ավելի հաճախ գործածվում է «Չարշամա Սոր» անվանումը, որը եզդիերենից թարգմանվում է որպես «Կարմիր Չորեքշաբթի»: Պետք է նշել, որ իրենք՝ եզդիները, նույնպես այս տոնը ասոցացրել են կարմիր գույնի հետ: Իրականում «Սոր» բառը նշանակում է տոն: Չարշամա Սորը գոյություն ուներ դեռ Հին Իրանում՝ Чахар Шанбэ Сури անվանմամբ, որը պահլավերենից թարգմանվում է «Չորեքշաբթիի տոնը» կամ էլ «Տոն չորեքշաբթի օրը»: Քանի որ հին Իրանում օրացույցները փոփոխվում էին, տոների ժամանակացույցը ևս տեղափոխվում էր: Սասանյանների մոտ օգտագործվում էր երկու օրացույց` «йайри»` 365 օր տևողությամբ, և «саредха»` 365.24224 օր տևողությամբ: Առաջինը նրանք անվանել են «ошмурдик», որը նշանակում էր «հաշվարկի համար նախատեսված, պիտանի», իսկ երկրորդը` «вихзакик», որը նշանակում էր «շարժական»: Հայտնի է, որ այդ տոնը նշվում էր տարվա վերջին չորեքշաբթի օրը: Վերջին երեքշաբթի օրվա երեկոյան մարդիկ հավաքվում էին և մինչև չորեքշաբթի առավոտ կրակ էին վառում, ցատկում դրանց վրայով՝ բացականչելով «Իմ դեղինը (հիվանդություն, գունատություն) քոնն է, իսկ քո կարմրությունը (կյանք, առողջություն)` իմը»: Այդ ծիսակատարությունը մինչ այժմ էլ պահպանվել է Իրանում. կատարվում է մարտ ամսին՝ Նովրուզից առաջ»:
Մոլոկաններ
Էթնիկ տեսակետից մոլոկանները համարվում են ռուսներ, իսկ կրոնական առումով քրիստոնյաներ են, սակայն չեն ընդունում խաչը, սրբապատկերների պաշտամունքը և ճոխ եկեղեցական արարողությունները:
Հրեաներ
Հրեաները Նոր տարին տոնում են 2 օր, ըստ հրեական տոմարի սեպտեմբեր կամ հոկտեմբեր ամիսներին, և այդ պահից էլ սկսվում է տարվա հաշվարկը: Նոր տարուն սեղանին միշտ դնում են մեղրով խնձոր, որպիսզի տարին քաղցր անցնի:
Ասորիներ
Ավանդույթի համաձայն, ասորիների թագավորը Նոր տարվա 12 օրն իր պարտականությունները հանձնում է հասարակ մարդուն։ «Ամեն օրն անցկացնում ենք աստծո անվան տակ. Յուրաքանչյուր օր ամեն մի աստծո եւ աստվածուհու անվան տակ նշում ենք մեր Նոր տարին։ Իսկ 12-րդ օրը թագավորը հետ է վերցնում իր պարտականությունները»,-ասաց Արսեն Միխայիլովը։ Ասորիների Նոր տարին՝ Հաբ-Նիսանի տոնը, խորհրդանշում է բնության զարթոնքն ու պտղաբերությունը։
«Նոր տարվա խորհրդանիշնների պատմությունը
Տոնածառ, զարդարված ծառ, որ Ամանորի կամ Սուրբ ծննդի տոնակատարության ժամանակ ավանդաբար տեղադրվում է տանը, հրապարակներում և այլուր: Տանը զարդարված ծառ տեղադրելու ավանդույթն ի հայտ է եկել միջնադարյան Գերմանիայում 15-16-րդ դարերում: 19-րդ դարի երկրորդ կեսին տոնածառ տեղադրելու ավանդույթը տարածվել է նաև մյուս երկրներում: Նախկինումտոնածառը զարդարվել է խնձորներով, քաղցրավենիքով, ընկույզով, այլմրգերով: Ներկայում տոնածառերը սովորաբար զարդարվում են դրասանգներով, մոմերով կամ լամպերով: Տոնածառի գագաթին տեղադրվում է հրեշտակ կամ աստղ, որոնք խորհրդանշում են Գաբրիել հրեշտակապետին ու Բեթղեհեմյան աստղը:Աստղը երկնային խոստումի նշան էր վաղ անցյալում: Մոմը խորհրդանշում է խաչը, որ լույս է աշխարհի համար, և երբ մենք նայենք, մենք կհիշենք Հիսուսին, ով լցրել է աշխարհը ողջ լույսով:Ձմեռ պապը խորհրդանշում է մեծահոգություն և բարություն, որը մենք զգում ենք ամբողջ դեկտեմբեր ամսվա ընթացքում:Այսօր ամանորի անբաժան մասն է կազմում եղևնին։ Դեռ հազարամյակներ առաջ աշխարհի շատ ժողովուրդներ ծառի ճյուղեր էին զարդարում տարբեր տոների ու ծիսակատարությունների ժամանակ։ Սակայն դրանք որևէ աղերս չունեն Նոր տարվա հետ։ Ամանորյա տոնածառի ծնունդը կապված է գերմանական Ռեֆորմացիայի առաջնորդ Մարտին Լյութերի անվան հետ։ Համաձայն ավանդույթի՝ նա ճրագալույցի երեկոյան տուն գնալիս հոգնած նստում է ճամփեզրի եղևնու տակ և հիանում նրա գեղեցկությամբ։ Եղևնու ճյուղերի արանքից կայծկլտում էին գիշերային աստղերը։ Այդ գեղեցկությամբ տպավորված՝ Մարտին Լյութերն իր տանը զարդարում է առաջին եղևնին։ Տոնածառի գլխի աստղը խորհրդանշում է Բեթհեղեմյան աստղը, որ առաջնորդել է մոգերին դեպի Քրիստոսի ծննդյան վայրը։ Իսկ տոնածառի խաղալիքներին նախկինում փոխարինել են զանազան մրգերը, որ Գերմանիայի բնակիչները կախել են տանը դրած տոնածառից։
«Սուրբ ծննդյան կերպարների մասին պատմությունները»
-Սուրբ ծննդյան օրը, քրիստոնեական գլխավոր տոններից մեկն է։ Այն նշում ենք ի պատիվ Մարիամ Ասվածածնից Հիսուս Քրիստոսի ծնվելու։ Քրիստոնիան եկեղեցիները բաժանվում են երեք մասի՝ առաքելական եկեղեցիներ, Կաթոլիկ եկեղեցիներ և ուղափառ եկեղեցիներ։Քրիստնիականները Սուրբ ծնունդը նշում են տարբեր օրերին.Առաքելականները Հունվարի 6-ին. Կաթոլիկները դեկտեմբերի 25-ին. Ուղափառները հունվարի 7-ին։Ձմեռ պապի նախատիպերը բազմազան են` «տեղական» թզուկներից մինչև միջնադարյան թափառական ժոնգլյորներն ու խաղալիք վաճառողները: Բայց քրիստոնեության ընդունումից հետո եվրոպական բանահյուսության մեջ Ձմեռ պապի կերպարը նմանեցվել է բյուզանդական եկեղեցու արքեպիսկոպոս սբ Նիկողայոսի (270–345 թթ.) վարքին, որը, ավանդության համաձայն, շատ բարի էր, օգնում էր չունևորներին: Հայտնի է, օրինակ, մի խեղճ ընտանիքի 3 աղջիկներին օգնելու պատմությունը` նրանց պատուհանից աննկատ ոսկու կապոցիկներ ներս գցելով: Ասում են` այդպես է ձևավորվել բարեգործությունը:Ձմեռ պապն արևելասլավոնական դիցաբանության մեջ ձմեռային սառնամանիքների տիրակալն է` կապույտ կամ կարմիր քուրքով, երկար ու սպիտակ մորուքով, տաք կաճյակներով (վալենկա) ու գավազանով: Ապրել է սառցե խրճիթում: Սառնամանիքներն այդ Ցրտի շնչառությունն են, սառցալուլաները՝ արցունքները, եղյամը՝ սառած բառերը, մազերը՝ ձնե ամպերը: Ցուրտը ձմեռնամուտին վազում է դաշտերով, գավազանով հարվածում աջ ու ձախ և սանձահարում (սառեցնում) գետերն ու լճերը:Կաղանդ պապը (Ձմեռ պապ) ազգային արժեքները, ծիսական համակարգը պահպանող ու սերունդներին փոխանցող կերպար է։ Նրան ընկերակցում են խլվլիկներն ու արալեզները՝ Արեգ, Անտես, Անի և Երա, Փուշ, Իմաստուն, Եղեգ, Ճտպտիկ, Փառփառ, Ասպետ Չարմազան, Հազարան։ Փոքրիկներին խլվլիկի հետ այցելած Կաղանդ պապը (Ձմեռ պապ) ոչ թե նվերներ, այլ Ամանորի յոթ խորհուրդ է տվել՝ փոխադարձ հարգանք, խաղաղություն, ազնվություն, իմաստություն, աշխատասիրություն, համեստություն և գոհունակություն։
«Նոր տարվա ուտեստները, նրանց խորհուրդը տարբեր երկրներում»
Ամանորը իհարկե շատ գունեղ և գեղեցիկ է լինում, բայց կարևոր բաներից են նաև ուտեստները, այդ ուտեստներ ունեն իրենց նշանակությունն ու խորհուրդը:Օրինակ՝ Դանիացիները կեսգիշերին սեղանին են դնում բրնձե քաղցր շիլա։ Այն ևս անակնկալով է։ Շիլայի առանձնահատկությունն այն է, որ այնտեղ դնում են ընկույզ կամ նուշ։ Այս ավանդույթը հատկապես դուր է գալիս չամուսնացած աղջիկներին, որովհետև եթե նրանցից որևէ մեկին բաժին հասնի ընկույզ, ապա Նոր տարում ամուսնությունից խուսափել այլևս չի լինի։ Ամուսնացածների համար շիլայի անակնկալը խոստանում է պարզապես հաջող տարի։Ֆինլանդիայում իհարկե դնում են սեղանին բազմատեսակ ուտեստներ, բայց տոնական ճաշկերույթի պարտադիր բաղադրիչներից է սալորի կիսելը և բրնձի շիլան։Լեհաստանում հետաքրքիր է այն, որ պետք է մատուցվի 13 ճաշատեսակ: Տոնական ընթրիքն սկսվում է ձկան ապուրով կամ սնկի արգանակով, ապա կաղամբ՝ սնկով, կարկանդակ մրգահյութով և վերջում՝ թարմ մրգեր:Մեքսիկայում Ամանորի խորհրդանիշը շատ քաղցր է: Այնտեղ հյուրասենյակի կենտրոնում կախում են քաղցրավենիքով լի ափսե, եթե հյուրերը փակ աչքերով կարողանան կոտրել ափսեն, ապա այդ տարի երջանիկ կլինեն:Չինաստանի հարավում Ամանորին բնակարանը նախընտրում են զարդարել ծիրանի ծաղկող ճյուղերով։ Ծիրանի ծաղիկները պետք է ունենան ուղիղ հինգ թերթիկ: Բացի այդ, Հարավային Չինաստանի բնակիչները սեղանին են դնում ձմերուկ, որի կարմիր և քաղցր միջուկը հաջողություն է խորհրդանշում գալիք տարում։Հնդկաստանում ևս Ամանորի սեղանը լի է քաղցրով, այնտեղ ամանորյա սեղանից բացակայում են մսային ուտելիքները: Ավանդական քաղցրավենիքներից է գազարի հալվան:Գերմանիայում Ամանորի սեղանին անպայման մատուցվում է չամիչով, խնձորով ու ընկույզով պատրաստված թխվածք, որի յուրաքանչյուր բաղադրիչ ունի իր նշանակությունը: Օրինակ՝ ընկույզը կյանքի դժվարությունները հաղթահարելու իմաստն ունի, իսկ չամիչը՝ խորհրդանշում է առատությունՖրանսիայում ամանորյա սեղանին դրվում է հատուկ պատրաստված հնդկահավ՝ կոնյակով և սերուցքով, ինչպես նաև սեղանին դրվում է շագանակ, պաշտետ, ապխտած սաղմոն և տարբեր տեսակի պանիր: Որպես աղանդեր՝ մատուցվում է սերուցքային տորթ, իսկ խմիչքներից՝ շամպայն և չոր գինիներ:Ավանդական ամերիկյան ամանորյա ուտեստ է հնդկահավը: Ի տարբերություն անգլիական հնդկահավի, ամերիկյան հնդկահավը պատրաստվում է մի քիչ տարօրինակ ձևով, այն լցոնում են սառնարանում մնացած մթերքներով՝ պանիր, սխտոր, խնձոր, կաղամբ, լոբի, սունկ, սալորաչիր և համեմունքներ:Իսպանիայում ամանորյա սեղանը շատ համեղ և ախորժելի է: Սուրբ ծննդյան երեկոյին պատրաստում են խորոված, հնդկահավ, կաթնային խոզ և ծովամթերքներով ուտեստներ: Որպես աղանդեր մատուցում են նուգա՝ սերուցքով և ընկույզով, մարցիպան՝ մեղրով, ինչպես նաև շաքարով նուշ:Բրազիլիան նույնպես ունի հետաքրքիր ամանորյա խոհանոց: Բրազիլիան համատեղում է շատ ժողովուրդների ամանորյա ավանդույթները: Տոնական սեղանի հիմնական ճաշատեսակներից են ձկան կամ խոզի միսը, բազմազան գարնիրը՝ գունավոր բրինձը, մրգային աղցանը և ընկուզեղենը:Իտալիայում ընդունված է մատուցել խաղող, պնդուկ, ոսպ՝ որպես երկարակեցության, առողջության և բարեկեցության խորհրդանիշ:Որպես ամանորյա ավանդական ուտեստ իրանցիները պատրաստում են յոթ բաղադրիչներից կազմված ուտեստ, քանի որ յոթ թիվը համարվում էր աստվածային: Եթե ուտեստի մեջ կան բոլոր 7 բաղադրիչները, ուրեմն նոր տարում Ձեր բոլոր ցանկությունները կիրականան: Այդ յոթ բաղադրիչներն են ոլոռ, նուշ, պնդուկ, չամիչ, ծիրանի չիր, պիստակ և բրինձ:
«Ամանորյա մի երգի պատմություն»-Jingle Bells
Jingle Bells — ը ամբողջ աշխարհում հայտնի է, որպես սուրբ ծննդյան երգ։ Հայտնի նաև որպես «One Horse Open Sleigh»։ Երգը գրվել է Ջեյմս Լորդ Պիերպոնտի (1822—1893) կողմից։ Նաև 1858 թվականի սեպտեմբերի 16-ին գրանցվել է «One Horse Open Sleigh» վերնագրով։ Օրիգինալ երաժշտությունը շատ է տարբերվում հայտնիից։ Շատ է երգվել տարբեր կատարողների կողմից։ Հայտնի է դարձել 1940-ական թվականներին՝ Բինգ Կրոսբիի կատարմամբ։ Jingle Bells անունը սկզբնապես վերնագրված էր, որպես One Horse Open Sleigh վերնագրով: One Horse Open Sleigh երգը նախատեսված էր շնորհակալության ծրագրի համար, որը գտնվում էր Վրաստանի եկեղեցում, որտեղ Պիփոնտը օրգանիզմ էր: Երգը այնքան լավ ընդունվեց, որ այն կրկին հնչում էր Սուրբ Ծննդյան օրվա ընթացքում: ԵՎ նա այնքան հայտնի է, որ մինչև հիմա նա Սուրբ ծնդդյա երգ է համարվում։
«Նոր տարին տոնելու պատմությունը հին աշխարհում, միջնադարում,նոր դարերում, ժամանակակից աշխարհում հասակակիցների մեկնաբանությամբ»
Ամանորը առաջինը նշել են նոր դարերում և նոր տարին նշելու ավանդույթը փոխանցվել է մեզ ,սակայն տվյալ ժամանակահատվածում փոփոխվել են մի շարք ավանդույթներ։Օրինակ առաջ ,երբ հայերը նշել են նոր տարին նրանց ձմեռ պապն է եղել Կաղանդ պապը ու երեխաներին միշտ բերել է քաղցրավենիք կամ մրգեր, իսկ ահա այժմ մենք ունենք ձմեռ պապիկ՝ նա մեզ բերում է այն նվերը ,որը մենք ուզում ենք ձմեռ պապուն ուղղված ամանորյա նամակում։
«Սուրբ Ծննդյան ֆիլմերը, պատմությունը, ժամանակաշրջանը»
<<Մենակ տանը>> իմ ամենասիրելի ֆիլմն է:Այն 1990-ական թթ. ամերիկյան ամանորյա կատակերգական ֆիլմ է, որը նկարահանվել է Քրիս Կոլամբուսի կողմից, հիմնվելով Ջոն Հյուզի կողմից սցենարին: Մաքաուլայ Կուլկինը հանդես է եկել Քևին Մաքքալիսթերի դերում, ով մոռացված էր մնացել տանը, երբ Սուրբ Ծննդյան տոների ժամանակ նրա ընտանիքը թռչում է Փարիզ:Ֆիլմը նկարահանել է <<20-րդ դար ՖՈՔՍ>> ստուդիան: Գլխավոր դերակատար Մաքաուլայ Կուլկինը առաջադրվել է «Ոսկե գլոբուս»-ում՝ «Լավագույն արական դեր» անվանակարգում:Ֆիլմի սաունդրեկը գրվել է Ջոն ՈՒիլեմսի կողմից:Ֆիլմը դարձավ բոլոր ժամանակների ամենաբարձր վարձատրվող Սուրբ ծննդյան կատակերգական ֆիլմը ԱՄՆ-ի կինոի ողջ պատմության մեջ:
«Նոր տարին խորհրդային ժամանակաշրջանում»
Ռուսները նոր տարին նշում էին սեպտեմբերի 1-ին, Հարևան ժողովուրդներից ռուսներն ամանորը հունվարի 1-ին սկսեցին նշել 1699-ից, Պետրոս Մեծի հրամանով։ Երբ 1918 թվականին Խորհրդային Ռուսաստանի Ժողկոմխորհի որոշմամբ օրացուցային բարեփոխում կատարվեց, և չեղյալ հայտարարվեցին փետրվարի 1-13-ն ընկած օրերը, Ռուս ուղղափառ եկեղեցին չընդունեց այդ բարեփոխումը, որից էլ՝ նախկին խորհրդային ժողովուրդների մեջ նաև «Հին նոր տարին» նշելու սովորությունը։ Ռուսաստանում Նոր տարվա գլխավոր հերոսը Դեդ Մորոզն է (Սառնամանիք պապ)։ Այժմ Դեդ Մորոզն իր թոռնիկ Ձյունանուշիկի հետ բարի և առատաձեռն պապիկ է, իսկ անցյալում նա այնքան էլ բարի չէր, ավելին՝ Դեդ Մորոզի նախատիպը հանդիսացող Տրեսկուն և Ստուդենեց «պապերը» ռուս բանահյուսության մեջ չարը մարմնավորող կերպարներ են, ռուսական անծայրածիր տափաստաններում թափառելով՝ սառեցնում են անցորդներին։ Ռուս բանահյուսության մեջ Ձմեռ պապի նախատիպերից է նաև Մորոզկան, որ բարի կերպար է:
«Նոր տարի, Ամանոր, թե Սուրբ Ծնունդ»
«Ավանդական Նոր տարի, Ամանոր և Սուրբ Ծնունդ» ,ամանորյա նախապատրաստական աշխատանքներում հայ տանը ամենակարևոր դերը պատկանում էր մեծ մորը՝ նանիին: Նա էր կազմակերպում և համակարգում տան տոնական անցուդարձը և խորհուրդը: Նոր տարվա առավոտյան բոլորը լռությամբ պիտի սպասեին, թե երբ էր նանը մեղրով հյուրասիրելով բացելու բոլորի բերանը, որ քաղցր խոսք ու զրույց լսվեր տանը: Նա այդ օրը անպայման թել էր մանում և աշխատում, որ չկտրվի մանվող թելը, քանի որ դրանից էր կախված կյանքի թելի ամբողջությունը: Պատահական չէ, որ տարբեր մշակույթներում թել մանող կինը ներկայացվում է որպես կյանքի տևողության տնօրինող և խորհրդանիշ: Նման օրինակներ կան և՛ հունական դիցաբանության, և՛ հնդկացիների որմնանկարներում, և՛ եգիպտական ստելլաներում, և՛ նույնիսկ որոշ սրբապատկերներում, ուր Մարիամ Աստվածածինը թել է մանելիս էր պատկերված:
Մխիթար (ավազանի անունը՝ Մանուկ) Սեբաստացին սովորել է Սեբաստիայի Սբ. Նշան, ապա՝ Էջմիածնի, Սևանի, Կարինի վանքերում։ 1693 թ. մեկնել է Բերիա (այժմ՝ Հալեպ), որտեղ ծանոթացել է կաթոլիկ միսիոներների հետ։ 1696 թ. ձեռնադրվել է կուսակրոն քահանա, 1699 թ.՝ ստացել վարդապետական գավազան։ 1701 թ. Կոստանդնուպոլսում հիմնադրել է միաբանություն։ 1705 թ. Հռոմի իշխանություններից ձեռք բերելով վանք հիմնելու համաձայնություն՝ 1706 թ. Վենետիկին ենթակա Հունաստանի Մեթոն բերդաքաղաքում ձեռնամուխ է եղել վանքի կառուցմանը։1712 թ. Հռոմի պապը Սեբաստացուն շնորհել է աբբահոր կոչում։ Խուսափելով թուրքական հարձակումներից՝ 1715 թ. միաբանությունը տեղափոխվել է Վենետիկ։ 1717 թվականին Վենետիկի Ծերակույտը հրովարտակով Սբ. Ղազար կղզին շնորհել է միաբանությանը։ Այստեղ Սեբաստացին կառուցել է եկեղեցի, բացել դպրոց, պատրաստել է միաբան-գործիչներ։ Սբ. Ղազարում նա զբաղվել է մատենագիտական աշխատանքով, ղեկավարել իր սաների բանասիրական հետազոտական աշխատանքները, կատարել թարգմանություններ, հրատարակել գրքեր։ Սեբաստացու մահվանից հետո միաբանությունը, ի պատիվ նրա, կոչվել է Մխիթարյան։ Դեռևս կենդանության օրոք նրան մեծարել են Երկրորդ Լուսավորիչ ազգիս, Երկրորդ Մեսրոպ և այլ պատվանուններով։1676 թվականի Հունվարի 17-ին, Սեբաստյա քաղաքում ծնվեց Մանուկը` Պետրոսի և Շահրիստանի զավակը: Հետագա տարիներին նա իր ծնողների շնորհիվ ստացավ բարձրորակ կրթություն, որը իրեն կպատրաստեր հետագայում ընտանեկան առևտուրը շարունակելու համար:Դեռ վաղ տարիքից Մանուկը երազում էր դառնալ քահանա:Նա գտավ մի ընկեր, որի հետ փախան դեպի լեռները, որտեղ ապրեցին որպես ճգնավորներ:Մանուկի ծնողները գտան նրանց և նրան տարան տուն: Այս պատահարի մասին տեղեկանալով` մոտակա վանքի` Սուրբ Նշանի վանահայրը, Մանուկին առաջարկեց վանքում հասարակական աշխատանքներ կատարել, ինչը նորից մերժվեց ծնողների կողմից:Նա սկսեց այցելել հարևան ընտանիքներից մեկի տուն, որտեղ մի մայր իր երկու դուստրերի հետ ապրում էր վանականի կյանքով: Նրա այցելությունների նպատակը նույն տանը ապրող քահանայի հետ զրուցելն էր, ով իրեն շատ բան սովորեցրեց վանական կյանքի մասին:Մխիթարը դեռ ոգևորված էր ստեղծել քարոզիչների միաբանություն, որը նվիրված կլիներ հայ ժողովրդի կրթական և հոգևոր մակարդակների բարձրացմանը:Քսան տարեկան հասակում Սուրբ նշան վանքի վանահոր կողմից նա նշանակվեց քահանա:Քսանհինգ տարեկանում Մխիթարը հիմնեց եկեղեցի Կոստանդոպոլսում, որի օրինակով էլ մի խումբ երիտասարդների հետ հիմնեց Մխիթարյան միաբանությունը:Ընդամենը երկու տարի հետո` Օսմանյան իշխանությունների հալածանքներից փախչելով` միաբանությունը տեղափոխվեց Պենոպոլես, որը գտնվում էր վենետիկում: Իսկ 1715 թվականին միաբանությունը տեղափոխվեց Սուրբ Ղազար կղզի` Վենետիկի Հանրապետության հրամանով:Սուրբ Ղազար կղզում կառուցեց վանքը, որտեղ էլ մահացավ 73 տարեկան հասակում:Նա թարգմանել, ստեղծել և տպագրել է հազարավոր աշխատություններ` հարստացնելով հայերեն գրականությունը: Այսօր նրա մատենադարանում պահվում են ավելի քան 5000 ձեռագրեր և 100000 տպագիր գրականություն:Արժեքավոր է նաև նրա «Քերականութիւն գրաբար լեզուի հայկազեան սեռի» (1730 թ.) երկը, որտեղ քննել է գրաբարի ձևաբանությունը, շարահյուսությունը, սահմանել կանոններ, անդրադարձել ուղղագրության և այլ հարցերի։ Հայագիտական մեծ նվաճում է Սեբաստացու «Բառգիրք հայկազեան լեզուի» (2 հատոր, 1749–69 թթ.) աշխատությունը, որն այսօր էլ ունի բացառիկ արժեք. ընդգրկում է ժամանակի հայերեն ձեռագիր ու տպագիր բառագանձը՝ ավելի քան 100 հզ. բառահոդված։ Ուշագրավ է նաև նրա «Տաղարան» (1727 թ.) ժողովածուն, որի բանաստեղծությունների մի մասը, որպես շարական, Սեբաստացու երաժշտությամբ, երգում են այսօր։
Հնդկաստան, պաշտոնապես՝ Հնդկաստանի Հանրապետություն երկիր Հարավային Ասիայում։ Զբաղեցրած տարածքով աշխարհի յոթերորդ, իսկ բնակչությամբ՝ երկրորդ երկիրն է (ավելի քան 1.2 միլիարդ մարդ), ինչպես նաև ամենաբնակեցված ժողովրդավարական երկիրը։ Հարավում շրջապատված է Հնդկական օվկիանոսով, հարավ-արևմուտքում՝ Արաբական ծովով, իսկ հարավ-արևելքում՝ Բենգալյան ծոցով։ Արևմուտքում սահմանակցում է Պակիստանի հետ։ Հյուսիս-արևելքում սահմանակցում է Չինաստանի, Նեպալի և Բութանի հետ, իսկ արևելքում՝ Մյանմայի և Բանգլադեշի հետ։ Հնդկաստանի մոտակայքում՝ Հնդկական օվկիանոսի վրա են գտնվում Շրի Լանկան և Մալդիվները։ Հնդկաստանի Անդամանյան և Նիկոբարյան կղզիները սահմանակցում են Թաիլանդին և Ինդոնեզիային։ Մայրաքաղաքը՝ Նյու Դելի, այլ մետրոպոլիաներից են Մումբայը, Կալկաթա, Չեննայը, Բանդալորը, Հայդարաբադը և Ահմադաբադը։Ժամանակակից մարդիկ Աֆրիկայից Հնդկական ենթամայրցամաք են եկել ոչ ուշ քան 55 000 տարի առաջ:
Նրանց երկարատև օկուպացիան, սկզբնապես մեկուսացման տարբեր ձևերում որպես հավաքող որսորդներ, տարածաշրջանը դարձրել է բավականին բազմազան՝ գենետիկական բազմազանությամբ զիջելով միայն Աֆրիկային։ Ենթամայրցամաքում կարգավորված կյանքը կամ նեոլիթը ծագել է 9000 տարի առաջ Ինդոս գետի ավազանի արևմտյան ծայրամասերում՝ մ.թ.ա. երրորդ հազարմյակում աստիճանաբար զարգանալով Ինդոս գետի քաղաքակրթություն: Հարապպայի քաղաքակրթության, պատմական առևտրային ճանապարհների և հսկայական կայսրությունների հայրենիք, Հինդուստանը հայտնի է առևտրային և մշակութային հարստությամբ։ Մ.թ.ա. 1200 թվականից մինչև մ.թ. հնդեվրոպական սանսկրիտի՝ հնդեվրոպական լեզվի հնամենի ձևը Հնդկաստանում տարածվել է հյուսիս-արևմուտքից՝ ծավալվելով որպես Ռիգվեդայի լեզու և գրանցելով հինդուիզմի արշալույսը Հնդկաստանում։ Հնդկաստանի Դրավիդյան լեզուները դուրս են մղվել նրա հյուսիսային շրջաններում։ Մ.թ.ա. 400 թվականից մինչև մ.թ. հինդուիզմում առաջացել է շերտավորում և կաստայից օտարացում, առաջացել է բուդդիզմ և ջայնիզմ՝ հռչակելով հասարակական կարգեր, որոնք կապված չէին ժառանգականության հետ: Վաղ քաղաքական կոնսոլիդացումն առաջացրել է Մաուրյաների և Գուպտա միասնական կայսրությունները, որոնք տեղակայված էին Գանգեսի ավազանում: Նրանց հավաքական դարաշրջանը լի է եղել ստեղծագործական լայն ներուժով, բայց նաև նշանավորվել է կանանց կարգավիճակի իջեցմամբ և համոզվածության կազմակերպված համակարգում անձեռնմխելիության ավելացմամբ։ Հարավային Հնդկաստանում Միջին թագավորություններն Ասիայի Հարավարևելյան թագավորությունում արտահանել են Դրավիդյան լեզուների ձեռագրեր և կրոնական մշակույթներ Դրավիդյան լեզուներով:
Վաղ միջնադարում քրիստոնեությունը, իսլամը, հուդայականությունը և զրադաշտականությունն արմատներ են գցել Հնդկաստանի հարավային և արևմտյան ափերին։ Կենտրոնական Ասիայի բանակները պարբերաբար իշխել են Հնդկաստանի հարթավայրերը՝ ի վերջո ստեղծելով Դելիի սուլթանությունը, և ներգրավելով հյուսիսային Հնդկաստանը միջնադարյան իսլամի կոսմոպոլիտական ցանցեր: 15-րդ դարում Վիջայանագարի կայսրությունը Հնդկաստանի հարավային հատվածում ստեղծել է երկարատև կոմպոզիտային հինդուիստական մշակույթ: Փանջաբում առաջացել էր սիկհականությունը, որը մերժում էև ինստիտուցիոնալացված կրոնը։ Մեծ մողոլների կայսրությունը 1526 թվականին բացել է հարաբերական աշխարհի երկու հարյուրամյակը՝ թողնելով լուսավոր ճարտարապետության ժառանգությունը։ Դրան հաջորդել է Բրիտանական արևելահնդկական ընկերության կառավարման աստիճանական ընդլայնումը՝ Հնդկաստանը դարձնելով գաղութային տնտեսություն, բայց նաև ամրապնդելով իր ինքնիշխանությունը: Բրիտանական տիրապետությունը Հնդկաստանում սկսվել է 1858 թվականին։ Հնդիկներին խոստացած իրավունքները դանդաղ էին տրվում, սակայն մտցվել էին տեխնոլոգիական փոփոխություններ, և կրթության, արդիականության և հասարակական կյանքի գաղափարներն արմատներ էին գցել։ Առաջացել էր նորարարական և ազդեցիկ ազգայնական շարժում, որը գլխավորում էր Մահաթմա Գանդին: Այն նշանավորվել է ոչ բռնի դիմադրությամբ և հանգեցրել է 1947 թվականին Հնդկաստանին անկախության։
Հնդկաստանն աշխարհիկ դաշնային հանրապետություն է, որը կառավարվում է ժողովրդավարական խորհրդարանական համակարգի կողմից: Սա գաղափարախոսական, բազմալեզու և բազմաէթնիկական հասարակություն է։ Հնդկաստանի բնակչությունը 1951 թվականին 361 միլիոնից աճել է մինչև 2011 թվականին 1211 միլիոն: Միևնույն ժամանակ նրա տարեկան մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն 64 ԱՄՆ դոլարից աճել է մինչև 1 498 ԱՄՆ դոլար, իսկ գրագիտության մակարդակը՝ 16,6 %-ից մինչև 74 %։ 1951 թվականին լինելով համեմատաբար աղքատ երկիր՝ Հնդկաստանը դարձել է արագ աճող խոշոր տնտեսություն, աճող միջին դասով տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտում ծառայությունների կենտրոն։ Այն ունի տիեզերական ծրագիր, որը ներառում է մի քանի պլանավորված կամ ավարտված տիեզերական առաքելություններ:
Մ.թ.ա. 2000-500 թվականների ընթացքում Հնդկական ենթամայրցամաքի շատ շրջաններ քարե դարի մշակույթներից անցել են երկաթե դարին։ Հնագույն գրությունները՝ վեդաները, որոնք կապված էին հինդուիզմի հետ, կազմվել են այս ժամանակահատվածում, և պատմաբանները վերլուծել են այդ գրերը՝ Փենջաբի տարածաշրջանում և Ինդոս-Գանգեսյան հարթավայրի վերին մասում Վեդայական մշակույթը հաստատելու համար։ Շատ պատմաբաններ նաև համարում են, որ այս ժամանակահատվածը ներառել է հյուսիսարևմուտքից ենթամայրացամաք հնդկա-արայական գաղթի մի քանի ալիքներ: Կաստային համակարգը, որը ստեղծել է քահանաների, զինվորների և ազատ գյուղացիների հիերարխիա, սակայն բացառել է բնիկ ժողովուրդների զբաղմունքները՝ դրանք անվանելով անմաքուր, նույնպես առաջացել է այդ ժամանակաշրջանում։ Դեկանի սարահարթում այս ժամանակաշրջանի հնագիտական տվյալները վկայում են քաղաքական կազմակերպության տիրապետության փուլի գոյության մասին: Հարավային Հնդկաստանում անցումը նստակյաց կյանքի նշվում է մեգալիթյան հուշարձանների, ինչպես նաև գյուղատնտեսության մոտակա հետքերի, ոռոգման ռեզերվուարների և արհեստավոր ավանդույթների մեծ քանակով, որոնք թվագրվում են այս ժամանակահատվածում:(Ձախ կողմում) Հնդկաստանի քարտեզ, մոտավորապես մ.թ.ա. 250 թվական, (Աջ կողմում) Հնդկաստանի քարտեզ, մոտավորապես մ.թ. 350 թվականՔարանձավ 26, Աջանտայի քարանձավներ, մ.թ. 5-րդ դար:
Վեդայական դարաշրջանի վերջում, մոտավորապես մ.թ.ա. 6-րդ դարում, Գանգեսի հարթավայրի և հյուսիսարևմտյան մարզերի փոքր պետությունները և առաջնորդները միավորվել են 16 խոշոր օլիգարխիաների և միապետությունների, որոնք հայտնի էին որպես մահաջանապադներ: Ծագող ուրբանիզացիան ծնել է ոչ-վեդայական կրոնական շարժումներ, որոնցից երկուսը դարձել են անկախ կրոններ։ Ջայնիզմը ճանաչում է ստացել իր նմուշի՝ Մահավիրայի կենդանության օրոք։ Բուդդիզմը, որը հիմնված էր Բուդդայի ուսմունքների վրա, գրավել է հետևորդներ բոլոր սոցիալական դասերից՝ բացառությամբ միջին խավի: Բուդդայի կյանքի ժամանակագրությունը կենտրոնական է եղել Հնդկաստանի վաղ պատմությունում: Աճող քաղաքային հարստության շրջանում երկու կրոնները պահպանում էին հրաժարումը որպես իդեալ և երկուսն էլ հաստատում էին երկարաժամկետ վանական ավանդույթներ: Քաղաքականապես մ.թ.ա. 3-րդ դարում Մագադհայի թագավորությունը Մաուրյաների պետություն դառնալու նպատակով բռնակցել կամ կրճատել է այլ պետություններ: Մի անգամ ենթադրվում էր, որ կայսրությունը վերահսկում էր ենթամայրցամաքի մեծ մասը՝ բացառությամբ ծայր-հարավային մասի: Սակայն այժմ ենթադրվում է, որ նրա հիմնական շրջանները բաժանվել են մեծ ինքնավար շրջաններով: Մաուրյաների թագավորները հայտնի են ինչպես կայսրության կառուցման և հասարակական կյանքի վճռական կառավարման, այնպես էլ Աշոկայի՝ ռազմամոլությունից հրաժարվելու և բուդդայական Դհարմայի հեռահար քարոզչության համար։
Թամիլերենի Սանգմյան գրականությունը ցույց է տալիս, որ մ.թ.ա. 200 թվականի և մ.թ. 200 թվականի միջև Հարավային թերակղզին կառավարվել է Չերա, Չոլա և Պանդյան դինաստիաների կողմից, որոնք առևտրով էին զբաղվում Հռոմեական կայսրության և Արևմտյան և Հարավարևելյան Ասիայի հետ: Հյուսիսային Հնդկաստանում հինդուիզմը ընտանիքում նահապետական վերահսկողություն է պնդել, ինչը հանգեցրել է կանանց հնազանդության աճին 4-րդ և 5-րդ դարերում Գուպտա կայսրությունը Գանգեսի մեծ հարթավայրում ստեղծել է կառավարման և հարկման բարդ համակարգ, որը ավելի ուշ կազմավորված հնդկական թագավորությունների համար օրինակ է դարձել: Գուպտա կայսրության տիրապետության շրջանում նորացված հինդուիզմը, որը հիմնված էր նվիրվածության, այլ ոչ թե ծիսական կառավարման վրա, սկսել էր ինքնահաստատվել: Այս թարմացումը արտացոլվել է քանդակի և ճարտարապետության ծաղկման մեջ, որոնք քաղաքական ընտրախավի մեջ հովանավորներ էին գտել: Այս շրջանում նաև ծաղկում են ապրել դասական սանսկրիտ գրականությունը, հնդկական գիտությունը, աստղագիտությունը, բժշկությունը և մաթեմատիկան:Մինչև անգլիական գաղութատիրությունից ազատագրվելը Հնդկաստանում միասնական կրթական համակարգ չի եղել։ Անկախության հռչակումից (1947) հետո 1950 թ.-ի սահմանադրությամբ նախատեսվել է 1960 թվականից սահմանել մինչև 14 տարեկան երեխաների անվճար պարտադիր ուսուցում (որի իրականացումը, սակայն, հետաձգվել է մինչև 1985 թվականը)։ Կրթական գործը ղեկավարում են նահանգների լուսավորության նախարարությունները։ Հնդկաստանի ժամանակակից կրթական համակարգի մեջ մտնում են նախադպրոցական հիմնարկները (3–6 տարեկանների համար), տարրական և ցածր «հիմնական» (6–11 տարեկան երեխաների), ոչ լրիվ միջնակարգ և բարձր «հիմնական» (11–14 տարեկան), լրիվ (բարձրագույն) միջնակարգ (11–17 տարեկան) դպրոցները։ Պետական տարրական դպրոցներում ուսուցումն անվճար է, դասավանդումը՝ մայրենի լեզվով։ Մասնավոր տարրական դպրոցները և միջնակարգ դպրոցների մեծ մասը վճարովի են։ Կան նաև հնդկական երաժշտության և պարի, գեղեցիկ արվեստների, տնային տնտեսության ուսումնարաններ։ Բարձրագույն կրթության համակարգը կազմում են համալսարանները, քոլեջները և ինստիտուտները։ Բարձրագույն կրթությունը վճարովի է (ուսման տևողությունը՝ 5–6 տարի)։ Հնագույն համալսարաններն են՝ Կալկաթայի, Մումբայի, Մադրասի (հիմնադրվել են 1857 թվականին)։
Ճարտարապետություն
Մեծ համբավ են վայելում Աշոկայի կայսրության հնությունները Սարնհատում, Էլլորայի ու Աջանտայի բուդդայական ժայռակերտ տաճարները Աուրանգաբադից ոչ հեռու, հարավում՝ Մադուրայում և Մադրասի մոտ գտնվող Մահաբալիպուրամի հուշարձանները, չքնաղ Թաջ Մահալը Ագրայում, Մահարաջայի և Ամբերի պալատները Ջայպուրում, Կարմիր բերդը և Քութբ Մինարը Դելիում և էլի շատերը։ Այդ կոթողները իրենց ոճով ու կառուցվածքով կարելի է բաժանել երկու խմբի՝ բուդդայական-հինդուիստական և մուսուլմանական։ Բուդդիստական-հինդուիստականը գերազանցապես աչքի է ընկնում ժայռակերտ տաճարներով, իսկ մուսուլմանականը՝ պալատներով ու դամբարաններով։ Վերջիններս ստեղծված են Մեծ Մոնղոլների տիրապետության ժամանակաշրջանում և գերիշխում են երկրի հյուսիսում։ Քարանձավային ժայռակերտ կառուցումները շատ բնորոշ են Հնդկաստանի ճարտարապետությանը։ Նրանց թիվը հասնում է 1200-ի։ Դրանցից հայտնի են Աջանտայի, Էլլորայի, Մումբայի մոտ գտնվող Էլեֆանտա կղզու, Մադրասից հարավ ընկած Մահաբալիպուրամի և այլ ժայռակերտ տաճարներ։ Բուդդայականների ու հինդուիստների կերտած կոթողները ավելի քան 2000 տարվա պատմություն ունեն։ Մուսուլմանական ճարտարապետության հուշարձանները՝ Թաջ Մահալ, Աքբարի պալատներ, Կարմիր բերդ, Քութբ Մինար և այլն, համեմատաբար նոր ժամանակներին են վերաբերում, այսինքն՝ Մեծ Մոնղոլների ժամանակաշրջանում են կառուցվել։ Ճարտարապետական ոճերը հյուսիսում և հարավում իրարից շատ են տարբերվում։ Հյուսիսայի Հնդկաստանի ճարտարապետության վրա շատ է ազդել Իրանը, Մեծ Մոնղոլների միջոցով։ Այդ է պատճառը, որ Հյուսիսայի Հնդկաստանի կոթողների մեծ մասը հիշեցնում են իրանական ճարտարապետությունը։ 15-րդ դարից Դելին, Ագրան, Ջայպուրը զարդարվեցին փառահեղ ու գեղեցիկ շենքերով։ Հարավային Հնդկաստանի ճարտարապետությունը ավելի անաղարտ է։ Այստեղ եղած կոթողները տիպիկ հնդկական են (բուդդայական կամ հինդուիստական), այս կոթողները գեղեցիկ են եզրազարդերով, խորաքանդակներով։ Հաճախ վեր խոյացող քառանիստ բրգաձև աշտարակը ամբողջապես ծածկված է քանդակներով, կուռքերի ու կենդանիների արձաններով։ Հնդկական նյութական մշակույթի հուշարձաններից շատերը ուշ են հայտնաբերվել։ Եղել են այնպիսիները, որոնք դարեր շարունակ մնացել են անհայտության մեջ։
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Հին Հնդկաստանի քաղաքակրթությունը
XX դարի սկզբին: հնագիտական գիտության մեջ կա ուժեղ կարծիք, որ Մերձավոր Արևելքը արտադրական տնտեսության, քաղաքային մշակույթի, գրչության և առհասարակ քաղաքակրթության ծննդավայրն է: Այս տարածքը, ըստ անգլիացի հնէաբան Ջեյմս Բրեսթեդի տեղին սահմանման, կոչվում էր «Պտղաբեր կիսալուսին»: Այստեղից մշակութային նվաճումները տարածվեցին Հին Աշխարհում ՝ արևմուտք և արևելք: Այնուամենայնիվ, նոր հետազոտությունը մեծ ճշգրտումներ է մտցրել այս տեսության մեջ:Այս տեսակի առաջին գտածոները հայտնաբերվել են արդեն 1920-ականներին: XX դար Հնդիկ հնագետներ Սախնին և Բաներջին Ինդոսի ափին հայտնաբերել են մի քաղաքակրթություն, որը գոյություն է ունեցել եգիպտական քաղաքակրթության հետ առաջին փարավոնների և Շումերական դարաշրջանի Միջագետքի դարաշրջանում մ.թ.ա. III-II հազարամյակներ: ե. (աշխարհի երեք ամենահին քաղաքակրթությունները): Կենսունակ մշակույթ ՝ հոյակապ քաղաքներով, զարգացած արհեստներով և առևտուրով, արվեստի մի տեսակ հայտնվեց գիտնականների աչքի առջև:Նախ ՝ հնէաբանները պեղեցին այս քաղաքակրթության խոշորագույն քաղաքային կենտրոնները ՝ Հարապպուն և Մոհենջո-Դարոն: Անվանվել է առաջինի ՝ Հարապպայի քաղաքակրթության անունով: Հետագայում հայտնաբերվեցին բազմաթիվ այլ բնակավայրեր: Այժմ նրանցից հայտնի է մոտ հազար: Նրանք ծածկում էին Ինդոսի ամբողջ հովիտը և դրա վտակները շարունակական ցանցով, ինչպես Արաբական ծովի հյուսիսարևելյան ափը ծածկող վզնոցը ներկայիս Հնդկաստանում և Պակիստանում: Հին քաղաքների, մեծ ու փոքր մշակույթն այնքան պայծառ ու յուրօրինակ է ստացվել, որ հետազոտողները կասկած չեն հարուցել. Այս երկիրը ոչ թե աշխարհի բերրի կիսալուսնի արվարձան էր, այլ քաղաքակրթության ինքնուրույն կենտրոն, որն այսօր մոռացված է քաղաքների աշխարհի կողմից: Գրավոր աղբյուրներում դրանց մասին հիշատակություն չկա, և միայն հողը է պահպանել իրենց նախկին մեծության հետքերը:
Հին Հնդկաստանի պատմություն — Պրոտոինդիսկի Ինդոսի հովտի մշակույթ
Հնդկական հին քաղաքակրթության մեկ այլ առեղծվածը դրա ծագումն է: Գիտնականները շարունակում են վիճել ՝ դա տեղական արմատներ ունի՞, թե՞ դրսից է ներմուծվել հարեւան Միջագետքից, որի հետ ինտենսիվ առեւտուր էր իրականացվում:Հնագետների մեծամասնությունը կարծում է, որ նախահնդկական քաղաքակրթությունը զարգացել է տեղական վաղ գյուղատնտեսական մշակույթներից, որոնք գոյություն ունեին Ինդոսի ավազանում և Հյուսիսային Բելուջիստանի հարևան շրջանում: Հնագիտական հայտնագործությունները հաստատում են նրանց տեսակետը: Ինդոսի հովտին ամենամոտ նախալեռներում հայտնաբերվել են մ.թ.ա. 6-4-րդ հազարամյակների հնագույն ֆերմերների հարյուրավոր բնակավայրեր:Այս անցումային գոտին Բալուչիստանի լեռների և հնդկանգետիկ դաշտի միջև առաջին ֆերմերներին ապահովեց անհրաժեշտ ամեն ինչով: Կլիման բարենպաստ էր երկար և տաք ամռանը բույսեր աճեցնելու համար: Լեռնային հոսքերը ջուր էին տալիս բերքի ոռոգման համար, և անհրաժեշտության դեպքում կարող էին արգելափակվել ամբարտակներով ՝ գետի բերրի տիղմը պահելու և դաշտերի ոռոգումը կարգավորելու համար: Այստեղ աճում էին ցորենի և գարու վայրի նախնիները, թափառում էին վայրի գոմեշների և այծերի հոտեր:Կայծքարերի հանքավայրերն ապահովում էին գործիքների պատրաստման հումքը: Հարմար դիրքը հնարավորություն էր ստեղծում արևմուտքում Կենտրոնական Ասիայի և Իրանի և արևելքում Ինդոսի հովտի հետ առևտրային շփումների համար: Այս տարածքը, ինչպես և ոչ մեկը, հարմար էր գյուղատնտեսական տնտեսության առաջացման համար: Բալուչիստանի նախալեռներում հայտնի առաջին գյուղատնտեսական բնակավայրերից մեկը կոչվեց Մերգար: Հնագետներն այստեղ զգալի տարածք են պեղել և հայտնաբերել մշակութային շերտի յոթ հորիզոններ: Վաղ շերտերում որսը տնտեսության հիմքն էր, մինչդեռ գյուղատնտեսությունն ու անասնապահությունը երկրորդական դեր էին խաղում: Գարի են աճեցրել: Տնային կենդանիներից միայն ոչխարներն էին ընտելացնում: Այն ժամանակ բնակավայրի բնակիչները դեռ չգիտեին, թե ինչպես են խեցեգործություն անում: Ժամանակի ընթացքում բնակավայրի չափերն ավելացան. այն ձգվեց գետի երկայնքով, տնտեսությունն ավելի բարդացավ: Տեղի բնակիչները ցեխ աղյուսներից կառուցում էին տներ և ամբարներ, գարի ու ցորեն աճեցնում, ոչխարներ ու այծեր աճեցնում, խեցեգործություն պատրաստում և ներկում այն գերազանց, սկզբում միայն սև, իսկ ավելի ուշ ՝ տարբեր գույներով ՝ սպիտակ, կարմիր և սև:Կաթսաները զարդարված են միմյանց հաջորդող կենդանիների ամբողջ թափքերով ՝ ցլեր, ճյուղավոր եղջյուրներով անտիլոպներ, թռչուններ: Նմանատիպ պատկերներ հնդկական մշակույթում պահպանվել են քարե կնիքների վրա:Ֆերմերների տնտեսության մեջ որսը դեռևս կարևոր դեր էր խաղում, նրանք չգիտեին, թե ինչպես պետք է մետաղ աշխատել, և գործիքները պատրաստում էին քարից: Բայց աստիճանաբար ձեւավորվեց կայուն տնտեսություն, որը զարգացավ նույն հիմքերի վրա (առաջին հերթին գյուղատնտեսության վրա), ինչ Ինդոսի հովտում գտնվող քաղաքակրթությունը: Նույն ժամանակահատվածում հաստատվել են կայուն առևտրային կապեր հարևան հողերի հետ: Դա է վկայում ֆերմերների շրջանում ներմուծված քարերից պատրաստված զարդերը `լապիս լազուլին, կարնիլիան, փիրուզը Իրանի տարածքից և Աֆղանստանից: Մերգարի հասարակությունը դառնում էր խիստ կազմակերպված: Տների մեջ հայտնվեցին հանրային պահեստարաններ. Փոքր սենյակների շարքեր ՝ բաժանված միջնապատերով: Այս պահեստները գործում էին որպես ապրանքների բաշխման կենտրոնական կետեր: Հասարակության զարգացումը նույնպես արտահայտվեց բնակավայրի հարստության աճով: Հնէաբանները հայտնաբերել են բազմաթիվ թաղումներ: Բոլոր բնակիչները թաղված էին ուլունքներով, ապարանջաններով, կախազարդերով զարդարված հարուստ հանդերձանքներով:Ամանակի ընթացքում գյուղատնտեսական ցեղերը բնակություն հաստատեցին լեռնային շրջաններից մինչև գետահովիտներ: Նրանք տիրապետում էին Ինդոսի և նրա վտակների կողմից ոռոգվող դաշտին: Հովտի բերրի հողը նպաստեց բնակչության արագ աճին, արհեստների, առևտրի և գյուղատնտեսության զարգացմանը:Գյուղերը վերաճեցին քաղաքների: Մշակվող բույսերի թիվն ավելացավ: Հայտնվեց արմավը, բացի գարիից և ցորենից, նրանք սկսեցին ցանել ցորեն, աճեցնել բրինձ և բամբակ: Դաշտերը ոռոգելու համար կառուցվել են փոքր ջրանցքներ: Մենք ընտելացրել ենք անասունների տեղական տեսակները ՝ զեբուաձև ցուլը: Այսպես աստիճանաբար աճեց Հինդուստանի հյուսիս-արևմուտքի ամենահին քաղաքակրթությունը: Վաղ փուլում գիտնականները տարբերակում են մի շարք գոտիներ ՝ արևելյան, հյուսիսային, կենտրոնական, հարավային, արևմտյան և հարավարևելյան: Նրանցից յուրաքանչյուրն ունի իր առանձնահատկությունները: Բայց մեր թվարկությունից առաջ III հազարամյակի կեսերին տարաձայնությունները համարյա ջնջվել էին, և Հարապպայի քաղաքակրթության ծաղկման շրջանում մտել էին որպես մշակութային մեկ միասնական օրգանիզմ:Այնուամենայնիվ, կան նաև այլ փաստեր: Դրանք կասկածներ են հարուցում հարապպական, հնդկական քաղաքակրթության ծագման ներդաշնակ տեսության մեջ: Կենսաբանական ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ Ինդոսի հովտի տնային ոչխարի նախահայրը վայրի տեսակ էր, որն ապրում էր Մերձավոր Արևելքում: Ինդոսի հովտի վաղ ֆերմերների մշակույթի մեջ շատ բան այն մոտեցնում է Իրանի և հարավային Թուրքմենստանի մշակույթներին:Լեզվի համաձայն, գիտնականները կապ են հաստատում Հնդկաստանի քաղաքների և Էլամի բնակիչների միջև ՝ Միջագետքից արևելք ընկած տարածքում, Պարսից ծոցի ափին: Դատելով հին հնդիկների տեսքից ՝ նրանք մաս են կազմում մեկ մեծ համայնքի, որը բնակություն է հաստատել ամբողջ Մերձավոր Արևելքում ՝ Միջերկրական ծովից մինչև Իրան և Հնդկաստան: Այս բոլոր փաստերը ի մի բերելով ՝ որոշ հետազոտողներ եզրակացրել են, որ հնդկական (հարապական) քաղաքակրթությունը տարբեր տեղական տարրերի միաձուլում է, որոնք ծագել են արևմտյան (իրանական) մշակութային ավանդույթների ազդեցության տակ:
Հնդկական քաղաքակրթության անկում
Նախահնդկական քաղաքակրթության անկումը նույնպես մնում է առեղծված, որը սպասում է ապագայում վերջնական որոշմանը: ճգնաժամը չի սկսվել միաժամանակ, բայց աստիճանաբար տարածվել է ամբողջ երկրով մեկ:
Ամենից շատ, ինչպես վկայում են հնագիտական տվյալները, կրել են Ինդոսում տեղակայված քաղաքակրթության խոշոր կենտրոնները: Մոհենջո-Դարոյի և Հարապայի մայրաքաղաքներում այն տեղի է ունեցել 18-16-րդ դարերում:Ամենայն հավանականությամբ, Հարրապայի և Մոհենջո-Դառոյի անկումը սկսվել է նույն ժամանակաշրջանից:Հառռապան տևեց միայն մի փոքր ավելի երկար, քան Մոհենջո-Դարոն: Ճգնաժամն ավելի արագ հարվածեց հյուսիսային շրջաններին, հարավում, քաղաքակրթության կենտրոններից հեռու, հարապական ավանդույթներն ավելի երկար են տևել:
Այնուհետև շատ շենքեր լքվեցին, շտապ արեցին տաղավարներ, որոնք կուտակվել էին ճանապարհների երկայնքով, նոր փոքր տներ աճեցին հասարակական շենքերի ավերակների վրա ՝ զրկված մահացող քաղաքակրթության բազմաթիվ առավելություններից: Մյուս տարածքները վերակառուցվել են: Օգտագործվում էին հին աղյուսներ, որոնք ընտրված էին ավերված տներից: Նոր աղյուսներ չէին արտադրվում: Քաղաքներում այլևս չկար հստակ բաժանում բնակելի և արհեստագործական թաղամասերի:
Գլխավոր փողոցներում կավե ամանեղեն էին, որոնք օրինակելի կարգի հին օրերին թույլ չէին տալիս: Ներմուծված ապրանքների քանակը նվազեց, ինչը նշանակում է, որ արտաքին կապերը թուլացան, և առևտուրը անկում ապրեց: Ձեռագործության արտադրությունը նվազեց, կերամիկան ավելի կոպիտ դարձավ, առանց հմուտ նկարչության, կնիքների քանակը պակասեց, և մետաղը ավելի հազվադեպ էր օգտագործվում:
Ո՞րն էր այս անկման պատճառը: Թվում է, թե ամենահավանական պատճառները էկոլոգիական են. Ջրհեղեղ առաջացրած տեկտոնական ցնցման արդյունքում ծովի հատակի մակարդակի փոփոխություն, Ինդուսի ալիք: մուսոնների ուղղության փոփոխություն; անբուժելի և, հնարավոր է, նախկինում անհայտ հիվանդությունների համաճարակներ; երաշտներ ՝ անտառների ավելցուկային անտառահատումների պատճառով. հողի աղակալումը և անապատի սկիզբը `լայնածավալ ոռոգման հետևանքով:
Թշնամու ներխուժումը դեր խաղաց Ինդոսի հովտի քաղաքների անկման ու ոչնչացման գործում: Այս շրջանում էր, որ Արիները հայտնվեցին Հյուսիսարևելյան Հնդկաստանում ՝ Կենտրոնական Ասիայի տափաստաններից քոչվորների ցեղեր: Թերեւս նրանց արշավանքը վերջին կաթիլն էր Հարապպայի քաղաքակրթության ճակատագրի հավասարակշռության մեջ: Ներքին խառնաշփոթի պատճառով քաղաքները չկարողացան դիմակայել թշնամու հարձակմանը: Նրանց բնակիչները գնացին նոր, պակաս հյուծված հողեր և անվտանգ վայրեր փնտրելու ՝ հարավ, ծով և արևելք ՝ Գանգեսի հովիտ: Մնացած բնակչությունը վերադարձավ գյուղական հասարակ ապրելակերպի, քանի որ այս իրադարձություններից հազար տարի առաջ էր: Այն ընդունեց հնդեվրոպական լեզուն և քոչվոր այլմոլորակայինների մշակույթի բազմաթիվ տարրեր:
Ինչ տեսք ունեին մարդիկ հին Հնդկաստանում
Ի՞նչ մարդիկ են հաստատվել Ինդոսի հովտում: Ինչպիսի՞ն էին հոյակապ քաղաքների շինարարները ՝ հին Հնդկաստանի բնակիչները: Այս հարցերին պատասխանում են ուղղակի ապացույցների երկու տեսակ. Հարապպայի գերեզմանոցի պալեո մարդաբանական նյութեր և հին հնդկացիների պատկերներ. Կավե և քարե քանդակներ, որոնք հնագետները գտնում են քաղաքներում և փոքր գյուղերում: Մինչ այժմ սրանք նախահնդկական քաղաքների բնակիչների մի քանի թաղումներ են: Ուստի զարմանալի չէ, որ հին հնդկացիների արտաքին տեսքի վերաբերյալ եզրակացությունները հաճախ փոխվում էին: Սկզբում ենթադրվում էր բնակչության ռասայական բազմազանություն: Քաղաքների կազմակերպիչները բացահայտել են նախա-ավստրալոիդ, մոնղոլոիդ, կովկասյան ցեղերի առանձնահատկությունները: Հետագայում կարծիք հաստատվեց տեղական բնակչության ռասայական տեսակների մեջ կովկասյան հատկությունների գերակշռության մասին: Նախահնդկական քաղաքների բնակիչները պատկանում էին կովկասյան խոշոր ցեղի միջերկրածովյան ճյուղին, այսինքն ՝ նրանք հիմնականում մուգ մազերով, մուգ աչքերով, մուգ մաշկով, ուղիղ կամ ալիքավոր մազերով ու երկար գլխով: Դրանք պատկերված են նաև քանդակներում: Մասնավորապես հայտնի է քարե փորագրված ուրվագիծը տղամարդու հագուստով, որը առատորեն զարդարված է ծածկոցների նախշերով:
Քանդակագործական դիմանկարի դեմքը պատրաստված է մեծ խնամքով: Ժապավենով կապած մազերը, խիտ մորուքը, կանոնավոր գծերը, կիսափակ աչքերը տալիս են քաղաքի բնակչի իրատեսական դիմանկարը:
Նյութը պատրաստեց Միջին դպրոցի 6-6 դասարանի աշակերտուհին Մարի Սարգսյանը
ՄԱՐԻ ՍԱՐԳՍՅԱՆ #ԼՈՒՆԱ 
